Mi γ d yewwi ad nemeslay γef y imyura iqburen, syin akka amek id yeţili wnadi. Deg tesgilt yezrin nedla ar w ayen yura Montesquieu, d ayen iγ d yesken amek tawernaŧ neγ “l’anarchie”, tezmer aţ đur tugeţ tameddurt timettit. Iseknaγ-d amek widak yellan deg iwet n tama n “l’Orient” am akken is isema, amek llan “Les troglodytes”.
« Les troglodytes » ayi d wid yellan ţidiren deg ifran ( neγ les cavernes). S w amek ur sawđen ad idiren wa tama wa s tallelt d liser, llan d wid yeţxemimen, yal wa ala ayen inefâen iman-is, ur t id yecqa wa yebγu yili amek yebγu yili. Iseknaγ-d amek sawđen ad ksen ula d agelid, id yusan γursen yebγa ad ig assaγ garasen. Nwalat amek wid yellan di lawan uγurar yenγaten llaż, wid yeţidiren tama uzaγar ur yella it n id icqan γef wiyađ. Nwalat lawan deg-id segwten w aman; idurar ffuktin ğuğgen, izuγar yewwi ten uħemal; wa ur t id yecqa wa.
Am akken qqaren γurneγ: “Taâebwuŧ yeŗwan ur teţru ff tin yelużen”. Nwalat amek sin ddukklen iw akken ad rren lγelb γef win yellan iman-is. Nwalat sin nni, amek d yekker yiwen segsen ad yeneγ amdakwel-is, iw akken ayen yellan as d igru ala i neţţa. Nwalat win id yegwran iman-is, amek d-usan wiyađ nγant u kesnas ayen yella yesâat. Wayi d Montesquieu iγ d ildin adlis iw akken an walit: « Les méfaits de l’anarchie ». Amek tawernaŧ neγ (l’anarchie) tezmer aţ đur s tugeţ.
Aħric wis ssin i tiremt-a d win wumi g semma « Les bons troglodytes ».
“Twalađ a Mirża ? Amek les Troglodytes msengaren s leqbaħa nsen d dγel i ten izedγen, ayen id yezzin fellasen yiwen yiwen. Deg tugeţ n Troglodytes yemsengaren gwrant-ed ala snat n twaculin. Akka, sin yergazen ur yelli ig llan γursen. D acu mxalafen γef wiyađ, deg ul nsen tella lemγiđa d lħana.
D wid yesnen abrid n şwab; ħemlen tuşra, d wid ig ħemlen tideţ, ur llin ara d wid ig teddun s tuħerci d l-lexdaâ. Ayen d iđran d w aţ-ţmurt nsen yenuliten, ur sarmen ahat anecten. Mi t n iγađ lħal degw ayen id yellan sdukklen lğehd nsen iw âiwen d w anğar iberdan yelhan. Kkrend ar leqdic, wa yeţâawan wa; ur yelli w amgarad, ala ayen yesdukulen s tiżeŧ d uâiwen w ay garasen. Tin id yeslalayen tadukkli leqaqen yelhan ger y amdanen.
Deg iwet n tama ibaâden, it isbaâden, γef aţ-ţmurt nsen yellan am akken it nwala. Msefraqen yidsen, ayen yellan gant wiyađ d ayen ur-as n yehwa. Ma d nutni gwrand deg iwet lehna, yiwen l-liser, ula d akal xeddmen, as tiniđ yeğuğug weħdes, kra yellan aţ afeŧ din. Xeddmen, neqcen, megrend yal kra s ifasen nsen, ħemlen tiwaculin nsen, cwal ur yelli garasen.
Ddehn nsen meqwren gant i dderya nsen, amek ara ten-id ŗebbin g sser d liser. Llan ţweşin dderya nsen γef ayen yeđran d w aţ-ţmurt nsen, skanayen asen-d ayen yellan dirit degw win yebγan yal kra iy iman-is, ţwelihen ten iw akken ayen izemren ad iđur yiwen yezmer at n iđur akwit, skanayen azen-d ayen inefâen si zemren ad stnefâen s yes akwit, imi ma yella llan garasen wid yenŧeren, ur yeţili win ara yeţwazeglen. Zgan ţweşin iw akken ur seţuyen, iw akken ur teţili temγwer uâebwuđ ger wa d wa. Qqaren: “Ma nemyifraq neγreq. Ma yiwen yenħaf, nenħaf.
Ma nedukklet, ur yelli iγ izemren. Lħeq d uâiwen, d urefud ger wa d wa, d aya kan iγ d yewwi”.
Dderya yeţureban ff abrid l-liser, d w abrid n lħeq, d w abrid n şwab, ur iđul ara lawan alami imγi yeğuğeg, imawlan d isekren dderya deg nehwat d uweşi, wid yeţwelihen tarwa ar leqder d uqader, wid yeskanayen iberdan yelhan, ufan-d izerâen.
Derya tecba-d deg mawlan nsen, agdud id yekren seddaw l-laânaya n y irgazen ireżnen i şewben, uγalen d agdud yefuktin d agdud deg-i yella leqder d agdud deg-i tesgwet lemγida ger wa d wa. Ma yeţru yiwen, ţrun akw, ma yenħaf yiwen krend akw am yiwen w amdan akken ur teţağğan ara g lħif. Ma yella kra l-lecγwal id yellan, ur t ţağğan ara ad yeγli ala ff yiwen. Deg laâtab ţâeţiben, degw âiwen ţemâawanen, g ara d yeγli fellasen w afcal, d lğehd isen d irenun.
Anwa ig zemren aγ d isken lahna n w agdud ayi? D agdud n “Les troglodytes“ id yekkren ff lħeq, id yekren deg şber, d agdud yeddan degw abrid ugellid ameqwran. Akka ara sen d irnu w-ara sen d imel iberdan ara ten yawin s zyada degw abrid l-liser. Iberdan n ddin anda ur tella temħeqwranit ger wa d wa, anda ur telli temγwer neγ anda ur yelli usedres n wa neγ wa. D wid yesnen abrid n şwab; ħemlen tuşra, d wid ig ħemlen tideţ, ur llin ara d wid ig teddun s tuħerci d l-lexdaâ. Ayen d iđran d w aţ-ţmurt nsen yenuliten, ur sarmen ahat anecten. Mi t n iγađ lħal degw ayen id yellan sdukklen lğehd nsen iw âiwen d w anğar iberdan yelhan. Kkrend ar leqdic, wa yeţâawan wa; ur yelli w amgarad, ala ayen yesdukulen s tiżeŧ d uâiwen w ay garasen. Tin id yeslalayen tadukkli leqaqen yelhan ger y amdanen.
Deg iwet n tama ibaâden, it isbaâden, γef aţ-ţmurt nsen yellan am akken it nwala. Msefraqen yidsen, ayen yellan gant wiyađ d ayen ur-as n yehwa. Ma d nutni gwrand deg iwet lehna, yiwen l-liser, ula d akal xeddmen, as tiniđ yeğuğug weħdes, kra yellan aţ afeŧ din. Xeddmen, neqcen, megrend yal kra s ifasen nsen, ħemlen tiwaculin nsen, cwal ur yelli garasen.
Ddehn nsen meqwren gant i dderya nsen, amek ara ten-id ŗebbin g sser d liser. Llan ţweşin dderya nsen γef ayen yeđran d w aţ-ţmurt nsen, skanayen asen-d ayen yellan dirit degw win yebγan yal kra iy iman-is, ţwelihen ten iw akken ayen izemren ad iđur yiwen yezmer at n iđur akwit, skanayen azen-d ayen inefâen si zemren ad stnefâen s yes akwit, imi ma yella llan garasen wid yenŧeren, ur yeţili win ara yeţwazeglen. Zgan ţweşin iw akken ur seţuyen, iw akken ur teţili temγwer uâebwuđ ger wa d wa. Qqaren: “Ma nemyifraq neγreq. Ma yiwen yenħaf, nenħaf.
Ma nedukklet, ur yelli iγ izemren. Lħeq d uâiwen, d urefud ger wa d wa, d aya kan iγ d yewwi”.
Dderya yeţureban ff abrid l-liser, d w abrid n lħeq, d w abrid n şwab, ur iđul ara lawan alami imγi yeğuğeg, imawlan d isekren dderya deg nehwat d uweşi, wid yeţwelihen tarwa ar leqder d uqader, wid yeskanayen iberdan yelhan, ufan-d izerâen.
Derya tecba-d deg mawlan nsen, agdud id yekren seddaw l-laânaya n y irgazen ireżnen i şewben, uγalen d agdud yefuktin d agdud deg-i yella leqder d agdud deg-i tesgwet lemγida ger wa d wa. Ma yeţru yiwen, ţrun akw, ma yenħaf yiwen krend akw am yiwen w amdan akken ur teţağğan ara g lħif. Ma yella kra l-lecγwal id yellan, ur t ţağğan ara ad yeγli ala ff yiwen. Deg laâtab ţâeţiben, degw âiwen ţemâawanen, g ara d yeγli fellasen w afcal, d lğehd isen d irenun.
Akka ara dekren, ad sekren timeγriwin d laâyudat. Tiħdayin s tjeğigin, ilmeżyen s cđeħ d lferħ, ţcebiħen timeγriwin.
Ţruħun ţżurun-d lemqamat, anda ssuturen laâfu, anda ţcekiren deg reħma n win iten id yefkan. Ayen suturen, ur yelli win idaâun ala iy iman-is, win ara yedâun ideâu iw sfukti n sâaya n tmurt nsen, akken ur yeţili win yenħafen, akken ur yeţili win yemuγebnen. Mara degwrin deg lemqamat, suturen tazmert yelhan iy mawlan nsen, suturen lehna iw ayetmaten nsen, suturen talwit i lğiran d w aţ-ţaddart nsen.
Lawan uγeluy y-iŧij mara deren deg tkesawt, mara debrun iy zgaren yellan kerzen, ad amyigren d atmaten, ur yelli win yeŗwan, ur yelli win yelużen. Ma ččan ččan akw, ma nħafen dduklen i tuksa n lħif. Mara d qqimen deg iđ ad ţalsen i temâayt yeđran d w aţ-ţmurt nsen yemsengaren w ay garasen.
Reħma r-Rebbi ur tewâir ur teţwakkes, γef wid is ţisuturen. Reffu ines γef wid it ijehlen, d wid yellan ţibâiden γef abrid-is; aya d ayen ţţawin deg cewiqen nsen mara demlilen. Mara ččen swen, mi yeŗwan nnudmen. Ŧşen iđes deg-ur yelli uduqes deg-ur telli tugwdi anwa ara d yasen at-id yesakwi, anw-ara d yasen, as n ikkes ayen gan s tezmert deg-ur telli tuħerci, anw-ara d yasen ad yaâređ ad yesteγleb fellasen imi zgan dduklen.
Ula γurneγ yella, anda qqaren: “Atmaten ma yella dukklen, tacđaŧ r-Ŗebbi fellasen”.
Haţan tmurt d ikkren degw abrid n nniya, anda ksen tuħerci, anda ksen laxdaâ w ay garasen. Mara d sufγen lmal nsen, tiqeđâa ur llint n wa neγ n wayeđ, ayen yellan yella nsen.
Maca ayen yeţnalen s lγiđ wiyi, d lawan deg-ara dmen kra at ferqen, imi ur yelli g waâren liwa anecten. Ħemlen ad sdaklen, ur ħemlen ara beŧu.
Ayen akka ffi γ d yewwi w amyaru di temsalt-a tis snat yewwin azwel “les Bons Troglodytes”; wid yecfan i lawanat n zik llan imawlan nneγ drentent. D aya i ten yewwin dduklent tuddar. Deg tallit ara d yili leqdic anwa
S cwiŧ ar cwiŧ neţwalit amek, anidat w aya, d acu d-aγ d igwran. Wis ma n meyez d acu i ţawernaŧ (l’anarchie), wis ma n meyez ma yella tella tin yugaren lawanat-a i neţidiret akka.
Zik deg laâyudat ţ-ţmeγriwin usegwas yal kra neţafit; win igan lħerk deg taddart ur telli d lħerk n wihin neγ wihin, d lħerk nsen akwit. Di lawan uγafer ţemγafaren akw, di lawan umenuγ d icenga nsen ţdakalen am yiwen, d ayen nwala; ama d imenuγen yeţilin γef talliwin, igran ţ-ţlisa, ger taddart ţ-ţaddart, lâarc d lâarc.
I tura amek ? yeγli-d w ayen yugaren aya. Amek i d isem-is, amek i d azekka-s, amek ara sen semmit sya γer zdat. Yenna yas lhağ Lmuxtar ad yaâfu Ŗebbi fellas: “Awer d sâuγ dderya ff ara ţdebiren wiyađ”. Akka y g lla lħal.
Diffusé sur les ondes de la radio algerienne "Chaine2" le 09.11.2006.
(Emission: Asekkil-Tiram-Tasekla)
Un
édifice ne peut s’édifier en un clin d’œil ; des efforts se
fournissent ; des hommes et des femmes peinent pour son édification. De tout
ce qui est construit, il n’en restera que le fondamental. L’instruction les
sciences et la technologie. Tout se fonde à partir de l’élément
principal ; « la culture ». Cette culture qui est l’essence même
de l’humanité.
De tous
les bâtisseurs ne resteront que ceux qui ont cultivés et contribués dans ce
sens. De Avicenne en passant par Montesquieu, jusqu'à celui qui a perdu la vie
sur ce chemin du savoir ; mort par l’absurdité d’un arbre tombé à travers
sa route ; Mouloud Mammeri est l’un d’entre tous les savants qui se sont
sacrifiés pour que fleurissent sans fin les germes du savoir.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire