dimanche 22 avril 2012

Charles-Louis de Secondat de MONTESQUIEU




MONTESQUIEU

Montesquieu, d win ig egren iman-is deg tira yeţwelihen ar iberdan n tugdut ţ-ţdukli. Iga leqdic s w udem n tusna, ayen yeţawin ad bin γures (une curiosité universelle); leqdic usnan, γas degw ayen id yeskanay ur yella d win iħemlen ad yeđfer iberdan yeţwaneğren, yeqqar: “ur selleγ i kra degw aya”.

Ad yawi d wabrid unadi, n usekfel. Deg “l’academie” n tusna n “Bordeaux” ig kcem degw 1716, iga-d “un prix d’anatomie” w ad isken “les memoires” γef leqdic n twelsisin n tgezal (les glandes rénales). Γef  tiγri neγ( l’echo), ff tazayt neγ (la pesanteur), γef tefrawant n tγawsiwin (la trenparence des corps) lakw d w anfal d usenfel (le flux et le reflux)…

Degw 1721, yiwen leqdic id yesufeγ deg « Amsterdam » s wer isem n umeskar, at yer imir imir d win mucaâen, d win yellan s laâqel i reżnen. Deg iznan, neγ « Les lettres persanes », d asenqed n yir ansayen (laâwayed) deg lawan deg-ig ţidir, d leqdic ara d ig s kra n tecrađ qeriħen s w udem ara y âeğben wid yeţħibin lawanat unezeh.

Degw 1734 « Montesquieu » yesnesr-ed deg immal ayen wi g semma “Esprit des lois des considérations” ig fka iw mezruy n wegdud n Ŗum. Deg-s yesekn-ed amek Ŗum teşaweđ γer lğehd meqwren, syin yesekn-ed amek lğehd n Ŗum yebda abrurez . Leqdic-a d win yebnan γef sin wudmawen: amzruy, tamusni La Philosophie”.

“Montesquieu” d win yesnen akken iwulem amezruy n Ŗuman u yeskanay it-id s w udmawen iwulmen am akken iwata.

Ayen yelhan deg-s ayen ibenun s ccan aâlayen. “La grandeur des Romains” seg tansa mucaâen, yesfehm-ed amek sawđen ad gen lemħelat n iserdasen s tikli ur nelli ţin yenquqlen. S w ayen neğren iberdan s tsertit deg-ur yelli umħaref n wa neγ wa.

Kra yellan degsen d ayen gan iw stenfaâ n tmurt nsen, garasen yal kra iga s w udem n tlelli. Iga s w udem n uqader ger wa d wa.

Am akken Ŗum is d yewwi aħnunef degw ayen illan, ama deg temγwer ines, temγwer n temdinin, d yir laâwayed ig ţaŧafen amkan n tid deg-i g lla sser d liser ţ-ţusra.

“Montesquieu“ iga “La morgue des grands“ taqwerabt neγ izekwan n imeqwranen. S wudem-a yebγa aγ d isken amek wid yesimγuren iman nsen simγuren ccan nsen ula deg zekwan neγ tiqwebtin iy ţgen iy iman nsen.

Amyaru ur yelli w udem ig eğğa. Isnuzgumen-is isertiyen ur yell-ara d win kan id yekkaten degw ayen yellan g tmurt n Fransa. Tugeţ degw ayen yesker, d ayen ibenun, d ayen yeţwelihen ar teżri ara yesnefli deg “l’esprit des lois“.

"Charles-Louis de Secondat Baron de la Brède et de Montesquieu" ig lulen degw 1689 yeddren almi d 1755, d argaz n tira, d amusnaw, d ameskar n « les Lettres Persanes », d « L’Esprit Des Lois ». D w ayen yewwin azwel « lumière ».

SAID CID KAOUI






Lamer ad iger tamawt w amdan ar temsalt y-yidles sumata neγ kan akka ar temsalt n tmeslayt w-wegdud amaziγ ad yesekfel yiwen tugeţ n w ayen id yellan fellas. Arraw n tmurt γas ur gwiten ara wid yeţħerkilen kan akka maca llan wudmawen ur n ssin , ur d neţwabder ; tugeţ degsen ig âerden ad neğren abrid, ad ŗzen asalu. Ibeŗaniyen s tideţ, tiremt ar tiremt ţaârađen amek ara γ welhen neγ amek ara d awin fellaneγ. Γursen nezga-d d anar unadi, γursen nezga-d iw seqdec, amek ara dlun ff ayla nneγ iw akken ara tesqedcen i lfayda n w ayla nsen.

Di lqern yezrin llan-d. Llan-d widak nneγ, llan-d widak nsen, yella-d Said Cid Kaoui, iga tlata imawalen n tmaziγt n seħra : Tamaceγt-Tamaziγt-Tacelħit. Said Cid Kaoui ig lulen lewhi n 1859 yedder almi d 1910. D yiwen ig lulen g Ouad Amizour, tama n Bgayet.

Yelmed tafransist ţ-ţaârabt di Lycée n temdint n Qsemtina, igaği iman-is d aserdas ar lâasker wid mi semman les “Spahis” lewhi n 1877. Neţţa yuγit lħal yeseđfer talemda-s degw γerbaz unig n tujya di Ležžayer (l’école supérieur de medecine d’ Alger). Ar lâasker n fransa yezga-d d neţţa ; am akken qqaren d treğman aâeskari am tugeţ w-wiyađ di temsalt n taârabt neγ n tmaziγt. Said Cid Kaoui, id nenna iga 3 imawalen ; amezwaru degw segwas n 1894, wis sin degw segwas n 1900 , ma d wis 3 degw 1907.

Lawan deg-id yessufeγ 2 imawalen : amezwaru d wis sin ; yiwen umusnaw wumi seman “René Basset” yesenqed s tugeţ degw aya. Yewted s yir udem deg leqdic ig ga Said Cid Kaoui. Tiremt tamezwarut degw sarag agereγlan d illan di Paris (l congré international n Paris) degw segwas n 1897, di tiremt nnađen deg Hambourg (l’Almagne) degw 1902.

Tasγunt usenqed neγ « Revue critique » n 1907 tewwid γef ayen yura « René Basset » ff umawal Tafransist-Tacelħit akw ţmaziγt. Degw ayen yura akka ad yeđru w amjaddal s w udem ur nelhi ger sin imnadiyen; Said Cid Kaoui wum-ur yaâğib w ayen yenna fellas René Basset, yura u yesufγ-ed 3 n les pétitions; taneggarut lewhi n 1909 anda id irra i tyiti id iwwet deg leqdic-is « René Basset ». « René Basset » neţţa yuγit lħal d anemhal n l’Ecole superieur des lettres d’Alger. Taggara yuγal d le doyen neγ ameqwran yeselħayen taseddawit-a, degw 1909 lawan deg-ig uγal uγerbaz ayi d la faculté des lettres.

« René Basset » d yiwen umusnaw ig uran tugeţ d iđrisen id yefγen deg tesγunin mucâen, yeţwasnen d akken d yiwen yesdukklen tusna n taârabt lakw ţmaziγt, d win ur nesâi amtawa-s imi tugeţ n les acadamies deg-ig ţekka. Degw ayen akka d yenna ff leqdic n Said Cid Kaoui nezmer s ucucref an walit d acu ţiririt is yerra wa.

Said Cid Kaoui yenna : “Tugeţ t-tira n Mas “René Basset” anemhal uγerbaz unig n tsekla n Ležžayer , yesenqed s yir udem imawalen giγ : Tafransist-Tamaheqt, Tamaheqt-Tafransist lakw Tafransist-Tacelħit, Tacelħit-Tafransist, Tamaziγt.

Isenqaden ayi ur n beddel, yennaten-id di kra wsarag d yellan γef icerqiyen (les orientalistes) segw sarag n 1897, taggara di tesγunt wumi semman  « Revue critique » di Paris.

Iw massan n Tmuzγa (le berberisant) Mas “René Basset”, imawalen-iw ur lhin ara ; ur zemren ara ad awin kra yelhan i tsuqilin-iw, d ayen ur d neţwabdar . Akka, nek d win ur nessin, aneggaru w-waqbayli abestuħ n idisan n « les gorges n Paléstro », yezmer ad iqdec leqdic qedceγ ? ! Wa d asenqed akken yebγu yili. Fkiγ as tiririt i Mas “René Basset” di sin imagraden begenγas-d d akken mi gebγa ay iweleh neγ ay isenqed ; d neţţa ig uran tid ur neţwabdar. Umreγ, ferheγ ass-a imi zemreγ ad begneγ i tikkelt nnaden i Mas René Basset d akken asenqed-is ur yelli degw amkan-is ur yeşwib”.